Monopol (Tekel Piyasa) Nedir?

Ekonomide tekel, belirli bir şirketin ve ürünlerinin bir sektöre veya endüstriye hakim olduğu ekonomik bir durumu ifade eder. Tek bir şirket veya holding, belirli bir ürün veya hizmet türü için pazarın tamamının (veya neredeyse tamamının) sahibi olacak kadar büyür. Pazarın tamamından kasıt; ürünü yapmak için kullanılan malzemeleri, altyapıyı, hizmetleri de içerir. Bu nedenle tekel terimi, bir piyasanın tamamı veya tamamına yakınını kontrol eden bir güce sahip olan bir işletmeyi ifade etmektedir.

Genel olarak rekabet, tüketicilerin yararına düşük fiyatlar ve yüksek kaliteli ürünler için zemin sağlar. Sabit hatlı telekom hizmetleri ve elektrik dağıtımı gibi bazı endüstriler hariç, geri kalanı adil rekabete sahip olmalıdır. Telekom ve elektrik dağıtım endüstrileri, düşük rekabet veya tekel seviyelerini mantıklı kılan ölçek ekonomilerine ve geniş kapsamlara sahiptir.

Monopol Nedir? Monopol veya Tekel Piyasası Özellikleri

Tekel veya monopol, “bir şirketin ve o şirketin ürünlerinin; bir sektöre veya endüstriye hakim olması” anlamına gelir. Tekel terimi genellikle bir pazarın toplam veya tamamına yakınının kontrolüne sahip olan bir kuruluşu tanımlamak için kullanılır.

Neo-Liberal Serbest Piyasa Kapitalizminde Tekel Oluşumu: Tekeller aşırı serbest piyasa kapitalizminden de kaynaklanabilir; herhangi bir kısıtlama olmadığında, tek bir şirket veya grup, belirli bir ürün veya hizmet türü için pazarın tamamına veya neredeyse tamamına (rakip şirketleri de satın almak suretiyle) sahip olacak kadar büyük hale gelebilir. 

Monopol de, tüketiciler için yüksek maliyetlere, kalitesiz ürün ve hizmetlere ve yozlaşmış davranışlara yol açabilen rekabetsizlik ile karakterize edilir. Bir iş sektörüne hakim olan bir şirket, bu hakimiyeti kendi yararına ve başkalarının aleyhine kullanabilir. Tekel olan şirket; yapay kıtlıklar yaratabilir, fiyatları sabitleyebilir ve doğal arz ve talep yasalarını aşabilir.

Sektöre yeni girenleri engelleyebilir, deneyleri veya yeni ürün geliştirmeyi engelleyebilir. Halk -bir rakip kullanma olanağından yoksun bırakılmış olduğundan- şirketin insafına kalmış durumdadır.

Tekelleşmiş bir piyasa genellikle adaletsiz, eşitsiz ve verimsiz hale gelir. Tekeller, genellikle bir ürünün tek sağlayıcısı olduklarından veya ürünleri için pazar payının veya müşterilerin çoğunu kontrol ettikleri için rekabetlerinde haksız bir avantaja sahiptir.

Monopol Piyasa Özellikleri

Tekeller endüstriden endüstriye farklılık gösterse de, aşağıdakileri içeren benzer özellikleri paylaşma eğilimindedirler:

• Yüksek giriş engelleri: Rakipler pazara giremezler ve tekel, kendi çıkarları için, rekabetin daimi kazananı olarak rekabetin bir endüstrideki yararını kolayca engelleyebilir.
• Tek satıcı: Piyasada yalnızca bir satıcı vardır, yani şirket hizmet verdiği sektörle birebir özdeş hale gelir.
• Fiyat yapıcı: Tekeli işleten şirket, satacağı ürünün fiyatlarını kontrol altında tutarak, herhangi bir rekabet olmadan fiyat belirler. Sonuç olarak, tekeller istedikleri zaman fiyatları yükseltebilirler.
• Ölçek ekonomileri: Bir tekel genellikle daha küçük şirketlerden daha az maliyetle üretim yapabilir. Tekeller, örneğin genellikle bir toplu indirim şansıyla büyük miktarlarda envanter satın alabilir. Sonuç olarak, bir tekel maliyetlerini o kadar düşürebilir ki daha küçük rakipler hayatta kalamaz. Esasen, tekeller, endüstrideki rakiplerinden daha düşük maliyetlerle yapılabilecek depolama ve nakliye gibi üretim ve dağıtım ağlarının ölçeği nedeniyle fiyat savaşlarına girdiklerinde daimi kazanan olurlar.

Tekel Örnekleri

Tekel olan şirket, bir şirketin başka yakın ikamesi olmayan bir pazarda tek satıcı olduğu anlamına gelir. Uzun yıllar boyunca Microsoft Corporation, bilgisayarlarda kullanılan yazılım ve işletim sistemleri üzerinde tekel sahibiydi.

Tekelci Rekabet

Bir sektörde, üretilen mallar için birçok benzer ikameye sahip birden fazla satıcı olduğunda ve şirketler piyasada bir miktar gücü elinde tuttuğunda, buna tekelci rekabet denir. Bu senaryoda, bir endüstride benzer ürünler veya hizmetler sunan birçok işletme bulunur, ancak bunların sundukları mükemmel ikameler değildir.

Tekelci rekabetçi bir sektörde, giriş ve çıkış engelleri genellikle düşüktür ve şirketler fiyat indirimleri ve pazarlama çabalarıyla kendilerini farklılaştırmaya çalışırlar. Ancak, sunulan ürünler farklı rakipler arasında çok benzer olduğundan, tüketicilerin hangi ürünün daha iyi olduğunu söylemesi zor olur. Tekelci rekabetin bazı örnekleri perakende mağazaları, restoranları ve kuaför salonlarını içerir.

Doğal Tekel Nedir?

Bir sektördeki yüksek sabit veya başlangıç ​​maliyetleri nedeniyle bir şirket tekel olduğunda doğal bir tekel gelişebilir. Ayrıca, benzersiz hammadde, teknoloji gerektiren endüstrilerde doğal tekeller ortaya çıkabilir veya yalnızca bir şirketin ihtiyaçları karşılayabildiği özel bir endüstridir. Ürünleri üzerinde, belirli bir alanda aynı ürünü geliştirme rekabetini engelleyen patentleri olan şirketler, doğal bir tekele sahip olabilir.

Patentler, şirketin gerektirdiği yatırım, yüksek başlangıç ​​ve araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) maliyetlerini telafi etmeye yardımcı olmak için rekabet korkusu olmadan şirketin birkaç yıl boyunca kar elde etmesini sağlar. İlaç şirketlerine, inovasyon ve araştırmayı teşvik etmek için genellikle patentlere ve doğal bir tekele izin verilir.

Doğal Tekel Örnekleri

ABD Posta Servisi gibi temel hizmetleri ve malları sağlamak için hükümetler tarafından kurulan kamu tekelleri de vardır (elbette USPS, United Parcel Service ve FedEx gibi özel taşıyıcıların ortaya çıkmasından bu yana posta teslimatı konusunda daha az tekele sahiptir).

Kamu hizmetleri endüstrisi, doğal tekellerin veya hükümetin izin verdiği tekellerin geliştiği yerdir. Genellikle, bir bölgede veya belediyede enerji veya su sağlayan tek bir büyük (özel) şirket vardır. Tekele izin verilir, çünkü bu tedarikçiler elektrik veya su üretmede ve bu temel unsurları her yerel haneye ve işletmeye sağlamada büyük maliyetlere maruz kalır ve bu ilgili hizmetlerin tek bir sağlayıcısının olması daha verimli olarak kabul edilir.

Bir bölgeye hizmet veren birden fazla elektrik şirketi olsaydı, bir mahallenin nasıl görüneceğini hayal edebilirsiniz. Farklı şirketler elektrik hatlarını evlere bağlayarak müşterileri kaydetmek için rekabet ederken sokaklar elektrik direkleri ve elektrik kablolarıyla dolup taşacaktı. Kamu hizmeti endüstrisinde doğal tekellere izin verilse de, ödünleşim, hükümetin bu şirketleri büyük ölçüde düzenlemesi ve izlemesidir. Devlet düzenlemeleri, kamu hizmetlerinin müşterilerinden aldığı ücretleri ve herhangi bir oranın zamanlamasını kontrol edebilir.

Antitröst Yasaları

Tekelci operasyonları caydırmak için antitröst yasaları ve düzenlemeleri yürürlüğe konulur. Antitröst yasaları; tüketicileri korumak, ticareti kısıtlayan uygulamaları yasaklamak ve bir pazarın açık ve rekabetçi kalmasını sağlamak için düzenlemeleri ifade eder.

Tekellerin Özellikleri

Bir tekel, onu diğer piyasa yapılarından ayıran belirli özelliklerle tanınabilir:

• Kâr maksimize edici: Bir tekel, karı maksimize eder. Rekabetin olmaması nedeniyle bir firma, rekabetçi bir piyasada talep edilecek fiyatın üzerinde bir fiyat belirleyebilir ve böylece gelirini maksimize edebilir.
• Fiyat yapıcı: Tekel, satılan malın veya ürünün fiyatına karar verir. Firmanın istediği fiyatı talep etmek için miktar belirlenerek fiyat belirlenir (geliri maksimize eder).
• Yüksek giriş engelleri: Diğer satıcılar tekel piyasasına giremezler.
• Tek satıcı: Tekelde bir satıcı, bir mal veya hizmet için tüm çıktıyı üretir. Tüm pazara tek bir firma hizmet vermektedir. Pratik amaçlar için firma endüstri ile aynıdır.
• Fiyat farklılaştırması: Tekelde firma mal veya hizmetin fiyatını ve miktarını değiştirebilir. Esnek bir piyasada, fiyat daha düşükse firma yüksek miktarda mal satacaktır. Fiyat yüksekse, firma esnek bir piyasada azaltılmış bir miktar satacaktır.

Tekel (Monopol) Piyasalarla İlişkili Kısa Bilgiler

Tekellerin Bazı Ortak Özellikleri Nelerdir?

Tekeller endüstriden endüstriye farklılık gösterse de benzer özellikleri paylaşırlar.

• Rakiplerin pazara giremediği yüksek giriş engelleri vardır.
• Piyasada sadece bir satıcı vardır, yani şirket hizmet verdiği sektörle aynı hale gelir.
• Tekeli işleten şirket, satacağı ürünün fiyatını rekabet olmadan, fiyatlarını kontrol altında tutarak belirler, bu da fiyatları istedikleri gibi yükseltebilecekleri anlamına gelir.
• Son olarak, tekeller, fiyatları daha küçük rakiplerin hayatta kalamayacakları seviyelere düşürmelerine izin veren ölçek ekonomilerine sahiptir.

Doğal Monopol Durumu

• Tipik olarak, potansiyel rakipler için girişte önemli engellerle sonuçlanabilecek belirli bir endüstride bir iş yürütmenin yüksek başlangıç ​​maliyetleri veya güçlü ölçek ekonomileri nedeniyle doğal bir tekel vardır.
• Doğal tekele sahip bir şirket, bir endüstride veya coğrafi konumda bir ürün veya hizmetin tek sağlayıcısı olabilir.
• Doğal tekeller, işlemek için benzersiz hammaddeler, teknoloji veya benzeri faktörler gerektiren endüstrilerde ortaya çıkabilir.
• Doğal tekeller, bir firma piyasaya mal veya hizmet sağlamada birden fazla firmadan çok daha verimli olduğunda da ortaya çıkabilir.

Tekelleşmenin Zararları

• Fiyat sabitleme: Tekeller yalnız sağlayıcılar olduklarından, seçtikleri herhangi bir fiyatı belirleyebilirler. Buna fiyat sabitleme denir. Tüketicilerin başka seçeneği olmadığını bildikleri için bunu talepten bağımsız olarak yapabilirler. Mal ve hizmetler için esnek olmayan talep olduğunda özellikle doğrudur. İşte o zaman insanların çok fazla esnekliği olmaz. Benzin buna bir örnektir. Bazı sürücüler toplu taşımaya veya bisiklete geçebilir, ancak çoğu yapamaz.
• Düşen ürün kalitesi: Tekeller fiyatları yükseltmekle kalmaz, aynı zamanda düşük kaliteli ürünler de tedarik edebilir. Bu, marketlerin yoksul sakinlerin çok az alternatifi olduğunu bildiği bazı kentsel mahallelerde olmuştur.
• İnovasyon kaybı: Tekeller, “yeni ve geliştirilmiş” ürünler geliştirme veya sunma konusundaki tüm teşviklerini kaybeder. Ulusal Ekonomik Araştırma Bürosu tarafından 2017 yılında yapılan bir araştırma, ABD işletmelerinin rekabetteki düşüş nedeniyle 2000 yılından bu yana beklenenden daha az yatırım yaptığını ortaya koydu. Uydu antenleri ve çevrimiçi akış hizmetleri pazardaki konumlarını bozana kadar bu, kablo şirketleri için geçerliydi.
• Enflasyon: Tekeller enflasyon yaratır. İstedikleri fiyatı belirleyebildikleri için tüketiciler için maliyetleri yükselteceklerdir. Buna maliyet enflasyonu denir. Bunun nasıl çalıştığına iyi bir örnek, Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü’dür (OPEC). OPEC’teki 13 petrol ihraç eden ülke, dünyanın kanıtlanmış petrol rezervlerinin yaklaşık %80’ine ev sahipliği yapıyor.

Tekeller Bazen Gerekli ve İyi Olabilir Mi?

Bazen tekelleşme gereklidir. Çok yüksek bir ön maliyeti olan bir ürün veya hizmetin tutarlı bir şekilde teslim edilmesini sağlar. Bir örnek, elektrik ve su hizmetleridir. Yeni elektrik santralleri veya barajlar inşa etmek çok pahalıdır, bu nedenle bu maliyetleri ödemek için tekellerin fiyatları kontrol etmesine izin vermek ekonomik açıdan mantıklıdır.

Kaynaklar

• https://www.investopedia.com/terms/m/monopoly.asp
• https://www.americanexpress.com/en-us/business/trends-and-insights/articles/should-you-expand-through-horizontal-and-vertical-integration/
• https://www.thebalance.com/monopoly-4-reasons-it-s-bad-and-its-history-3305945
• https://www.bls.gov/opub/btn/volume-5/using-gasoline-data-to-explain-inelasticity.htm
• https://www.nber.org/system/files/working_papers/w23583/w23583.pdf
• https://www.opec.org/opec_web/en/data_graphs/330.htm
• https://courses.lumenlearning.com/boundless-economics/chapter/introduction-to-monopoly/