Türkiye Doğu Akdeniz’de Ne Düşünüyor?

(Hoover Institution sitesinde Richard Outzen imzasıyla “https://www.hoover.org/research/what-turkey-thinking-eastern-med” adresinde 7 Aralık 2021 tarihinde yayınlanan “What Is Turkey Thinking In The Eastern Med?” başlıklı makâlenin çevirisidir.)

Türkiye ile bazı Akdeniz komşuları arasındaki sürtüşmeler son yıllarda tırmanarak, ‘saldırgan Türk politikası’ hakkında Batılı basında bir dizi alarma neden oldu.¹ Yayılmacılık² , Yeni-Osmanlıcılık ve İslamcılık³ veya pervasızlık⁴; Türkiye’nin geri adım atması için Batı’nın birleşmesi gereken bir ‘rejoinder’ (kaba, hızlı ve öfkeli bir cevap) ile sık sık bu tür saldırganlığın itici gücü olarak tasvir edilmiştir. Bu indirgemeci açıklamalar, Türkiye’nin güvenlik karar vericileri arasında teması olmayan ve konuyla ilgili Türk analizine yönelme eğilimi olmayan yazarlardan geliyor. Doğu Akdeniz’deki Türk atılganlığının sistematik ve stratejik olduğu, akıllarında pragmatik bir çözümle pratik çıkarlara dayandığı gerçeğini görmezden geliyorlar.

Ankara’nın bakış açısına göre -ki karşı çıkılacaksa ya da uzlaşılacaksa doğru anlaşılması gerekir- Türkiye’nin son dönemdeki atılganlığı, provokasyonla cezalandırılan daha önceki pasifliğe verilen doğal tepkidir. Türkler artık onlarca yıllık kara odaklı güvenlik politikasının ve Türk denizcilik haklarının gevşek iddiasının Yunanistan, Kıbrıs ve diğer aktörlerin Türkiye’nin çıkarlarını baltalayan tek taraflı hamleler yapmalarına yer bıraktığına inanıyor. Politika araçları, askeri doktrin ve güç projeksiyonu bu nedenle bu provokasyonları tersine çevirmek ve uzlaşmacı bir çözümü zorlamak için uygulandı. Batılı gözlemciler alternatif anlatılara atfetmekte özgürler, ancak uygun bir yanıt formüle etmeden önce Türkiye’nin görüşlerini destekleyen mantıksal temelleri ve operasyonel ağırlığı anlamaları gerekiyor.

Emsaller ve Provokasyonlar

Türkler, Akdeniz’deki komşularının çoğu gibi, politika meselelerine uzun bir tarihsel hafıza ve keskin bir yakınma duygusuyla bakıyorlar. 1897’den sonra Giritli Osmanlılara yönelik etnik temizlik, genellikle Türklerin Akdeniz’i çerçevelemesi için bir başlangıç ​​noktasıdır: Batılı güçler, bir Yunan-Türk çatışmasını, Osmanlı güçlerini kovarak ve onlarca yıl boyunca Türkleri ve Rum Müslümanları kovmuş olan Yunanlıları güçlendirerek hükme bağladılar.⁵

Türklerin, diğer garantör güçlerin görmezden geldiği radikal Yunan milliyetçilerinin artan ihlallerine bağladığı, 1962 ve 1974 yılları arasında Kıbrıs’ta birleşik bir hükümetin çöküşü de Türk anlatısında belirgin bir şekilde yer alıyor.⁶ Son olarak, Türkler olmasa da Avrupalılar, Yunanistan, Fransa ve İtalya’dan oluşan birleşik kuvvetlerin bir asırdan kısa bir süre önce Anadolu’nun Ege ve Akdeniz kıyılarını askeri olarak işgal ettiğini unutmuş olabilirler.⁷

Türkler, Yunanistan’ın deniz sınırlandırması ve toprak iddiaları konusundaki uzlaşmazlığı nedeniyle de kışkırtılıyor. Yunanistan, kara bölgeleri, münhasır ekonomik bölgeler, Türk kıyılarına oldukça yakın kara ve hava özellikleri üzerindeki egemenlik ve İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra İtalya tarafından terk edilen adalar üzerindeki militarizasyon hakları da dahil olmak üzere Türk kıyılarına yakın mütevazı büyüklükteki adalardan oluşan takımadalarına dayanan bir deniz hakları paketi ileri sunmaktadır.⁸

Taviz vermeden veya Türkiye üzerindeki etkilerinden endişe olup olmadığı takdirde, bu talepler Türkiye’nin anakarasından görülebilen suların seyrüseferini ve sömürüldüklerini reddedebilir. Türkiye’nin ada sularına ilişkin argümanları boyuta ve kıyı şeritlerine yakınlığa pek de uzak değil.⁹

Aslında, Uluslararası Adalet Divanı’nın benzer davalarda (Tunus-İtalya ve Malta-İtalya) verdiği karar, özellikle eşitlikçi mesafe tavizleri ilkesiyle Türkiye’nin konumunu güçlendirdi.¹⁰ Yunanistan maksimalist tutumundan henüz geri adım atmadı ve Kıbrıs Cumhuriyeti’nin adanın kuzey kesimindeki veya Türkiye’deki Türklerle istişarelerde bulunmayan deniz bölgelerini resmen sınırlandırmaya başlamasıyla konu daha da şiddetlendi. Lefkoşa 2003’te Mısır ve 2007’de Lübnan ile bu tür anlaşmalar yaparak Ankara’yı kızdırdı ve Annan’ın Kıbrıs için barış planını suya attı. Annan planını reddettikten kısa bir süre sonra Kıbrıs’ın Avrupa Birliği’ne üye olması Ankara’nın endişesini derinleştirmişti.¹¹ 

Türkiye deniz sınırlanması konusundaki argümanlarını Birleşmiş Milletler’e sunmasına karşın, bölgesel yönetimler karmaşık hukuki konuları görmezden gelirken, Yunanistan’ın ortak enerji projelerine devam ederek iddialarını zımnen onaylayarak bir tür konsorsiyum provokasyonu yarattılar.¹² Yunanistan, Kıbrıs Rum Kesimi ve İsrail, 2012 yılında Türkiye’den kaçınan bir doğalgaz boru hattı üzerinde çalışmaya başladı.¹³ Mısır, 2019 yılında İtalya, Kıbrıs, Yunanistan, İsrail, Ürdün ve Filistin Yönetimi’ni kapsayan bir bölgesel gaz forumu oluşturmuş ancak Türkiye’yi dışlamıştır.¹⁴

Türkiye’nin Doğu Akdeniz deniz devriyeleri, enerji arama ve Libya ile yaptığı deniz anlaşması, onları dışlayan navigasyon emsallerinin veya enerji projelerinin oluşturulmasını engellemek; bu, maceracılık değil, ekonomik ve stratejik bir sertliktir.¹⁵ Türkiye, enerji kaynaklarını ve rotalarını birinci dereceden stratejik öncelikler olarak görmektedir ve bunları korumak için büyük çaba gösterecektir.¹⁶

Son olarak Türkler Doğu Akdeniz’de özellikle Fransa’dan askeri provokasyon algılıyor. Başkan Macron burada deniz devriyelerini artırdı, Yunanistan’a uçak ve gemi satışı için bastırdı ve Türkiye’yi Avrupa’nın caydırması gereken revizyonist bir güç olarak nitelendirdi.¹⁷

Emirlik ve Fransız uçakları, geçen yıl Girit’teki hava tatbikatları için Yunan mevkidaşlarına katılarak Türkiye’nin Doğu Akdeniz’deki varlığını açıkça hedef alan bir gösteri yaptı.¹⁸ Daha yakın zamanlarda ABD, hem Karadeniz’deki ve Orta Doğu’daki tehditlere karşı esnekliğini güçlendirmek, hem de Yunanistan’ın doğudaki komşularından gelen askeri tehditlerle ilgili endişelerini zımnen yatıştırmak için Yunanistan’daki askeri varlığını ve faaliyetlerini artırdı.¹⁹

Türk Yanıtı

Ankara, algılanan provokasyonlara hassas olmasa da stratejik ve sistematik olarak yanıt verdi;

1. İlk stratejik unsur, Ankara’nın hukuki durumunu ve endişelerini yinelemek için ikili ve çok taraflı diplomasiyi sürdürmek olmuştur.²⁰
2. İkincisi, Türkiye’nin denizcilik iddialarını, yeteneklerini, vizyonunu ve eylem programını (Mavi Vatan) ifade eden ve birbirine bağlayan tutarlı bir doktrinin ilan edilmesidir. Doktrinin geliştiricileri, deniz subayları Cihat Yaycı ve Cem Gürdeniz, doğası gereği savunmacı olduğu ve hakimiyet yerine uzlaşma ve eşitlik hedeflediği konusunda ısrar ediyor.²¹ Ayrıca bunu, Türkiye’nin davasını uluslararası hukuk bağlamında ele almanın, bu çerçeveyi atlamamanın bir yolu olarak görüyorlar. ²²
3. Üçüncü stratejik unsur, yurt içinde üretilen gemileri ve denizaltıları²³ , füzeleri²⁴ ve deniz insansız hava araçlarını²⁵ içerecek şekilde deniz gücü projeksiyon araçlarının geliştirilmesiydi.
4. Dördüncüsü, Katar²⁶, Libya²⁷ ve Arnavutluk dahil olmak üzere yabancı donanmalarla eğitim, teçhizat ve erişim anlaşmaları yoluyla Türk Donanmasının menzilini genişletmekti.²⁸
5. Beşincisi, Türkiye’nin enerji keşfini mümkün kılmak için bir sondaj gemisi filosunun satın alınmasıydı. ²⁹
6. Son unsur, bölgedeki başka hiçbir filonun -ya da filo bileşiminin- boy ölçüşemeyeceği kadar çok sayıda gemi ve sürekli operasyonel kapasite ile donanma konuşlandırmaları için artan bir tempoydu. ³⁰

Bu adımlar, Türkiye’nin uzun Akdeniz kıyı şeridi ve kıyıya yakın güçlü destek altyapısı ile birlikte, Ankara’nın sakıncalı bulduğu askeri veya ekonomik faaliyetler üzerinde Türkiye’ye etkin bir denetim sağlıyor. NATO’nun Türkleri suçlamayı reddettiğini Fransız ve Türk gemileri arasında yaşanan bir olaydan sonra Fransızların öğrendiği gibi, Türkiye bu sularda askeri olarak yıldırılamaz.³¹ Türklerin başarılı bir şekilde zorlanamayacakları ve haklarından vazgeçmeyecekleri düşünüldüğünde, uzlaşma daha umut verici bir yol gibi görünmektedir.

Sorunlu Suları Yatıştırma

Doğu Akdeniz’le ilgili sık sık yaptığı retorik gürültülere rağmen, Cumhurbaşkanı Erdoğan açıkça bu stratejiyi ne pervasızca ne de düşüncesizce değil, müzakerelere ulaşmak için takip etti.³² Uzlaşmacı bir çözüm için dile getirdiği arzusu Ankara’daki kaynaklarda da yankılanıyor.³³ Uzlaşmacı bir çözümün ana hatları karmaşık değildir: bir danışma mekanizması, ekonomik işbirliği, Türkiye’nin, NATO’nun bölgesel güvenlik lideri olarak dahil edilmesi ve tarafların anlaşamaması halinde Uluslararası Adalet Divanı tahkimiyle deniz haklarının müzakere edilmesi.

Adanın her iki tarafındaki İsrail, Yunanistan, Libya, Mısır, Türkiye ve Kıbrıslıların Akdeniz’deki enerji bulma ve transit geçişlerinden yararlanmalarını sağlayan bir anlaşmadan kazanılacak çok şey var.³⁴ Ne yazık ki ve ironik bir şekilde, bu anlaşmayı bulma çabaları, Paris’in ve daha az ölçüde Washington’un giderek artan tek taraflı yolu tarafından baltalanıyor. Yunan uzlaşmazlığı, gelişmiş savunma bağları ve dış güçlerden yardım sağlıyor ve Türkiye’ye baskı yapıyor; Atina’nın bunu değiştirmesi için şimdilik çok az teşvik var. Ancak Türkiye, yukarıda incelenen nedenlerle hareketsiz kalmaktadır. Türkiye’yi tecrit etme veya caydırma/zorlama girişimleri değil, yaratıcı diplomasi ve kazan/kazan çözümleri gerekli olacaktır.³⁵

Avrupa ve ABD’deki politika yapıcılar, doğu Akdeniz’deki gerilimlere yönelik tek taraflı indirgemeci yaklaşımdan uzaklaşmalıdır. Bu, statükoya karşı bir revizyonizm sorunu değildir; on yıllardır çatışan yasal, ekonomik ve stratejik çıkarların çok dağınık bir kesişimidir. NATO içindeki mevcut bölünmeleri derinleştirmek yerine – yalnızca Rusların yararına olacak şekilde – zorlama için değil, doğu Akdeniz için kapsayıcı bir proje için çok taraflı desteği seferber ederek Türklerin sözlerine güvenmenin zamanı geldi.

Dipnotlar

• 1 Örneğin Svante Cornell ve Michael Makovsky, “Doğu Akdeniz’deki Türk Saldırganlığını Ele Alma”, The Defense Post, 14 Ağustos 2020, https://www.thedefensepost.com/2020/08/14/turkish-aggression-mediterranean/.
• 2 Çipras, Zenonas ve Jalel Harchaoui “Erdoğan Doğu Akdeniz’de Gerçekten Ne İstiyor”, Dış Politika, 19 Ocak 2021 https://foreignpolicy.com/2021/01/19/turkey-greece-what-erdogan-wants-eastern-mediterranean-sovereignty-natural-gas/.
• 3 Maziad, Marwa ve Jake Sotiriadis “Türkiye’nin Tehlikeli Yeni İhracatı: Pan-İslamcı, Neo-Osmanlı Vizyonları ve Bölgesel İstikrarsızlık” Politika Analizi, Ortadoğu Enstitüsü, 21 Nisan 2020, https://www.mei.edu/publications/turkeys-dangerous-new-exports-pan-islamist-neo-ottoman-visions-and-regional.
• 4 Gökçe, Yasir ve Mehmeet Bozkaya “İhtiyatlılıktan Pervasızlığa: Erdoğan’ın Uluslararası Hukukla Riskli Oyunları”, Kennedy School Review, 28 Şubat 2020 https://ksr.hkspublications.org/2020/02/28/from-prudence-to-recklessness-erdogans-risky-plays-with-international-law/.
• 5 Ainsworth, Rachel “1897’nin Girit İsyanı ve Girit Müslümanlarının Göçü” Mülteci Tarihi, 20 Temmuz 2017 http://refugeehistory.org/blog/2017/7/20/the-cretan-rebellion-of-1897-and-the-emigration-of-the-cretan-muslims.
• 6 Dee, Liz “Kıbrıs’a 1974 Türk Müdahalesi”, ABD Diplomatik Tarihinde Bir An, Diplomatik Çalışmalar ve Eğitim Derneği, 3 Temmuz 2014, https://adst.org/2014/07/the-1974-turkish-intervention-in-cyprus/.
• 7 Zurcher, Erik Türkiye: Modern Bir Tarih, I.B. Tauris, Londra, 2014 (3. Cilt), s. 140-160.
• 8 Gavouneli, Maria “Kimin Denizi? Yunan-Türk Anlaşmazlıklarına Yunan Uluslararası Hukuk Perspektifi,” Avrupa/Dünya Blog, Institut Montaigne, 16 Ekim 2020 https://www.institutmontaigne.org/en/blog/whose-sea-greek-international-law-perspective-greek-turkish-disputes.
• 9 Kouparanis, Panagiotis “Türkiye’nin Akdeniz’deki Denizcilik İddiaları Dikenli Hukuki Soruları Gündeme Getiriyor”, Deutsche Welle, 21 Temmuz 2020, https://www.dw.com/en/turkeys-maritime-claims-in-the-mediterranean-sea-raise-thorny-legal-questions/a-54256300.
• 10 Altunisik, Meliha Benli “Türkiye’nin Doğu Akdeniz Quagmire,”Politika Analizi, Ortadoğu Enstitüsü, 18 Şubat 2020 https://www.mei.edu/publications/turkeys-eastern-mediterranean-quagmire.
• 11 Altunisik, Meliha Benli “Türkiye’nin Doğu Akdeniz Quagmire,”Politika Analizi, Ortadoğu Enstitüsü, 18 Şubat 2020 https://www.mei.edu/publications/turkeys-eastern-mediterranean-quagmire.
• 12 Birleşmiş Milletler, “Türkiye” Deniz Hukuku: Mevzuat ve Antlaşmalar, https://www.un.org/Depts/los/LEGISLATIONANDTREATIES/STATEFILES/TUR.htm.
• 13 Tsafos, Nikos “East Med Boru Hattı Çalışabilir mi?” CSIS Yorum, Stratejik ve Uluslararası Araştırmalar Merkezi, 22 Ocak 2019 https://www.csis.org/analysis/can-east-med-pipeline-work.
• 14 Doğu Akdeniz Gaz Forumu anasayfası https://emgf.org, 20 Kasım’da erişime açıldı. 2021.
• 15 Ashaboğlu, Rona “Türkiye ve EastMed Boru Hattının Geleceği Projesi”, Wharton Enerji Grubu Bülteni, 22 Kasım 2020, http://whartonenergygroup.com/newsletter/2020/11/22/turkey-and-the-future-of-the-eastmed-pipeline-project.
• 16 Gagliano, Giuseppe “Türk Gücünün Doğu Akdeniz’deki İzdüşümü”, Modern Diplomasi, 18 Ocak 2021 https://moderndiplomacy.eu/2021/01/18/the-projection-of-turkish-power-in-the-eastern-mediterranean/.
• 17 Wintour, Patrick “Akdeniz Gazına Hücum Yunanistan ve Türkiye’yi Savaşa Itmekle Nasıl Tehdit Ediyor”, The Guardian, 11 Eylül 2020 https://www.theguardian.com/world/2020/sep/11/mediterranean-gas-greece-turkey-dispute-nato.
• 18 Iddon, Paul “BAE, Türkiye’ye Karşı Müttefiklerini Desteklemek İçin Savaş Jetleri Gönderiyor”, Forbes.com, 26 Ağustos 2020 https://www.forbes.com/sites/pauliddon/2020/08/26/uae-sends-fighter-jets-to-support-allies-against-turkey/?sh=160534d027e1.
• 19 Kokkinidis, Tasos “ABD Kuvvetleri Yunanistan’da Bugüne Kadarki En Büyük Askeri Çıkarma İçin Hazırlanıyor,” Yunan Muhabir, 19 Ekim 2021 https://greekreporter.com/2021/10/19/us-forces-military-landing-greece/.
• 20 Kartal, Firdevs Bulut “Türkiye Doğu Med’de, Ege’de, Karadeniz’de Haklarını Savunacak”, Anadolu Ajansı, 26 Ağustos 2020 https://www.aa.com.tr/en/politics/turkey-will-defend-its-rights-in-east-med-aegean-black-sea/1953784.
• 21 Vita, Lorenzo “What Turkey Wants,” Inside Over, 8 Eylül 2020, https://www.insideover.com/politics/mediterranean-gurdeniz-turkey.html.
• 22 Yaycı, Cihat ve Zeynep Ceyhan “İsrail, Türkiye’nin Deniz Ötesindeki Komşusudur: Türkiye ile İsrail Arasındaki Deniz Yetki Alanlarının Sınırlandırılması”, Turkeyscope, Moshe Dayan Center, 7 Aralık 2020 https://dayan.org/content/israel-turkeys-neighbor-across-sea-delimitation-maritime-jurisdiction-areas-between-turkey.
• 23 Gökalp, Burak Tunahan “Türk Savunma Sanayii: Deniz Kuvvetleri,” İİAS Dergisi, 25 Mayıs 2020 https://thefeasjournal.com/2020/05/05/turkish-defense-industry-naval-forces/.
• 24 Archus, Dorian “ATMACA: Türkiye’nin İlk Yerli Gemisavar Füzesi,” Naval Post, 5 Eylül 2020 https://navalpost.com/atmaca-turkeys-first-indigenous-anti-ship-missile/.
• 25 Özberk, Tayfun “Denizkurdu 2021 Tatbikatı Sırasında Hedefi Türkiye’nin ULAQ USCV’i Vurdu,” Deniz Haberleri, 28 Mayıs 2021 https://www.navalnews.com/naval-news/2021/05/turkeys-ulaq-uscv-hits-the-target-during-denizkurdu-2021-exercise/.
• 26 Middle East Monitor (byline yok), “Katar Türkiye Deniz Askeri Üs Anlaşması İmzalıyor,” 14 Mart 2018 https://www.middleeastmonitor.com/20180314-qatar-signs-turkey-naval-military-base-agreement/.
• 27 Başaran, Elifnur “Türk Deniz Kuvvetleri Misrata’da Deniz Üssü Kurdu”, Defenceturk.net, 30 Ağustos 2020 https://en.defenceturk.net/turkish-naval-forces-set-up-a-naval-base/.
• 28 Yaylalı, Cem Devrim “TCG Preveze Durres’e Geliyor,”Boğaziçi Deniz Haberleri, 22 Mart 2018 https://turkishnavy.net/tag/albania/.
• 29 Associated Press (byline yok) “Gerilimlerin Ortasında, Türkiye Açık Deniz Sondaj Filosunu Genişletiyor,” abcnews.com, 17 Kasım 2021 https://abcnews.go.com/International/wireStory/amid-tensions-turkey-expands-offshore-drilling-fleet-81224089.
• 30 TRT World (byline yok) “Doğu Akdeniz’deki Türk Deniz Gücü Güç Dengesini Değiştiriyor” trtworld.com, 30 Haziran 2020 https://www.trtworld.com/turkey/turkish-naval-strength-in-eastern-mediterranean-shifts-balance-of-power-37730.
• 31 Falk, Thomas “Fransa ve Türkiye Çarpışma Rotasında Kalmaya Devam Ediyor,”Inside Over, 5 Temmuz 2020, https://www.insideover.com/politics/france-and-turkey-remain-on-a-collision-course.html.
• 32 https://www.reuters.com/world/turkey-will-not-bow-threats-east-med-wants-negotiation-erdogan-2020-12-10/.
• 33 Yazarın 15-18 Kasım 2021’de Ankara’da yapılan röportajlar ve yuvarlak masa toplantısı sırasında diplomatik yetkililer ve partizan olmayan stratejik analistlerle doğrudan görüşmeleri.
• 34 Dalay, Galip Türkiye, Avrupa ve Doğu Akdeniz: Mevcut Çıkmazdan Çıkış Yolu Grafiği (Politika Brifingi), Brookings Doha Center, Ocak 2021, s. 8-10 https://www.brookings.edu/research/turkey-europe-and-the-eastern-mediterranean-charting-a-way-out-of-the-current-deadlock/.
• 35 Uluslararası Kriz Grubu Türkiye-Yunanistan: DenizcilikTen Diyaloğa (Avrupa Raporu No. 263), 31 Mayıs 2001, s. i-ii https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/western-europemediterranean/263-turkey-greece-maritime-brinkmanship-dialogue.

Çeviri: https://www.hoover.org/research/what-turkey-thinking-eastern-med