Orta Asya (Türkistan) hiçbir ülkenin dünya okyanusuna doğrudan erişimi olmadığı bir coğrafi bölgedir. Orta Asya’da yer alan Tanrı Dağları, Pamir Dağları, Altay Dağları gibi dağ sistemleri; Gobi, Taklamakan, Karakum, Kızılkum çölleri; Turan ve Hazar ovaları, bölgenin eşsiz manzarasını oluşturur. Çöl alanı bölgenin kuzeyinde yaygındır. Buradaki iklim, keskin karasal iklimdir. Su, verimli toprak ve orman kaynakları bakımından kısıtlılık söz konusudur.
Amu Derya ve Siri Derya; bölgedeki nadir büyük nehirler arasındadır. Sulama suyunun plansız kullanımı nedeniyle, bu nehirler Aral Denizi’ne ulaşmamaktadır. Sonuç olarak, bu göl kurumakta ve kurak topraklar üzerindeki tuz ve kuvvetli rüzgarlar, nüfusa ve ekili alanlara ciddi şekilde zarar vermektedir. Aral Denizi’nin kuruması ve Hazar Denizi’nin yükselmesi bölgedeki en büyük çevresel sorunlardır.
Nüfusun demografik bileşimi çeşitlidir. Türk topluluklarına Türkmen, Özbek, Kazak, Kırgız, Uygur, Karakalpak; İran dil grubuna Tacikler örnek gösterilebilir ve ayrıca Moğollar da bölgede yaşayan topluluklardan birisidir.
Bölgedeki hakim din İslamiyettir. Moğolistan hariç diğer ülkelerde ekonomi çeşitlendirilmiştir. Bölgedeki iktisadi çeşitliliği gelişme yerel ham maddelere dayanmaktadır. Sulama koşullarında pamuk yetiştirme bölgenin en uzmanlık alanlarından biridir (Moğolistan hariç). Pamuk hasadı açısından bu bölge dünyada ilk sıradadır.
Bağımsız Orta Asya Türk Devletleri
Orta Asya ülkeleri (Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan) bazı ortak özelliklere sahiptir: karayla çevrilidirler, ihracatları hammaddeye odaklanır ve hepsi komşu süper güçlerin, yani Rusya veya Çin’in önemli nüfuz alanları ile karşı karşıyadır.
Kırgızistan
Dağlık bir ülke olan Kırgızistan; polimetaller, cıva, çinko, kurşun, altın, taş kömürü, mermer, petrol ve gaz bakımından zengindir. İklim çoğunlukla ılıman ve kısmen subtropikaldir. Doğal artış yüksek olmasına rağmen, yoğunluk çok düşüktür. Nüfus kırsal alanlarda yaşamaktadır. Demir dışı metalurji iyi gelişmiştir.
Kırgızistan, Orta Asya’da en az pamuk yetiştiren ülkedir, bunun sebebi esas olarak coğrafyanın dağlık ve iklimin soğuk olmasıdır. Ülkede şeker pancarı, tütün, buğday, üzüm, patates ve şifalı otlar yetiştirilmektedir. Hayvancılığın, ana hatları koyun yetiştiriciliği, sığır yetiştiriciliği ve at yetiştiriciliğidir. Dünyanın ikinci büyük gölü olan Issık-Göl turizm açısından büyük öneme sahiptir.
Türkmenistan
Ülkenin ana kısmını, 350,000 km2 bir alan kaplayan Karakum Çölü oluşturur. Petrol, gaz ve potasyum tuzu ülkenin ana kaynaklarıdır. Glober tuzu Garabaggol Körfezi’nde ekstrakte edilir. Ülkenin su, orman ve toprak kaynakları kısıtlıdır. Ülke, Amu Darya Nehri, Karakum Kanalı ve Hazar Denizi’nden içme suyu alıyor ve bu sular; özel tesislerle rafine ediliyor ve tatlandırılıyor.
Ülke, kuru çöl iklimine sahiptir. Doğal nüfus artışı yüksek olmasına rağmen, yoğunluk çok düşüktür ve esas olarak kırsal alanlarda yaşar. Petrol ve gaz, kimya, balıkçılık ve gıda endüstrileri gelişmektedir. Bahçe, Bahçe Bitkileri çiftliği, pamuk, öğütme ve kereste işleri gelişmiştir. Türkmenistan dünyada Akhal Teke ırkı atlarıyla ve özel Türkmen kilimleri ile tanınıyor. Türkmenbaşı demiryolu limanı, ulaşımında önemli bir yere sahiptir. Bu liman tüm Türkistan ülkeleri için bir “geçit”tir.
Özbekistan
Ülkenin ana kısmı, Kızılkum Çölü tarafından kapsanmaktadır. Ülke, petrol, gaz, kömür, altın ve benzeri gibi demir dışı metaller bakımından zengindir. İklim ılıman ve subtropikaldir. Nüfus ve yoğunluk bakımından Özbekistan Orta Asya’da ilk sırada yer almaktadır. Nüfusun doğal artışı çok yüksektir ve esas olarak kırsal alanlarda yaşamaktadır.
Ülkede pamuk endüstrisi öncü sektörler arasındadır. Ülkede Özbekler dışında Karakalpak adında bir Türk boyu da yoğun olarak yaşamaktadır, ayrıca özerk olarak devlet yapıları vardır: Karakalpak Özerk Cumhuriyeti, Özbekistan’dadır. Almalık, Özbekistan’ın en büyük demir dışı metalurji merkezidir. Ülkedeki makine yapımı, kimya, gıda ve tekstil endüstrileri pamuk üretiminin gelişmesiyle bağlantılıdır.
Kazakistan
Büyüklüğü bakımından Türk dünyasındaki en büyük bağımsız devlettir. Avrupa ve Asya olmak üzere 2 kıta üzerinde yer almaktadır. Tanrı Dağları ve Altay Dağları’nın bir parçası olan Kazak, Hazar ve Turan ovalarının yer aldığı ülkede, iklim karasal olduğu için nehir ağı seyrektir. Kuzeydeki nehirler Kuzey Buz Denizi’ne (İrtış üzerinden) aittir ve bölgenin %80’i kapalı havzaya – Hazar, Aral ve Balkaş göllerine aittir. Nüfusun çoğunluğu şehirde yaşıyor ve ortalama yoğunluk çok düşüktür.
Toplam nüfusun yaklaşık 1/3’ü Kazak Türklerinden, diğerleri ise Rus, Ukraynalı, Alman topluluklar ile diğer Türk boylarından meydana gelir. En büyük şehir Almata, başkent Astana’dır. Astana’nın adı Nur-Sultan olarak değişmiştir. Ülkede petrol, kömür, metalurji ve kimya endüstrisi gelişmektedir. Çiftlikte ana alan, tahıl ve hayvancılık sektörleridir. Ülke ayrıca pamuk, şeker pancarı, üzüm, bakliyat, ayçiçeği ve tütün üretmektedir. Geyik yetiştiriciliği, atçılık ve deve yetiştiriciliği gelişmiştir.
Kaynaklar
- https://kayzen.az/blog/iqt-cog/2237/m%c9%99rk%c9%99zi-asiya-%c3%b6lk%c9%99l%c9%99ri.html
- https://www.harita.gov.tr/urun-212-bagimsiz-turk-cumhuriyetleri-siyasi-haritasi.html
- https://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/regions/central-asia/
