Kapitalizm Nedir? Kapitalizmin Temel Özellikleri ve Kapitalizm Türleri

Bu yazı 2015 Haziran ayında Sarwat Cahan ve Ahmed Saber Mahmud tarafından kaleme alınıp IMF sitesinde yayınlanan “What Is Capitalism?” başlıklı yazının çevirisidir.

Kapitalizm genellikle, özel aktörlerin mülkiyete kendi çıkarlarına göre sahip oldukları ve kontrol ettikleri ve toplumun çıkarlarına hizmet edebilecek şekilde piyasalarda serbestçe belirlenmiş fiyatları talep ettikleri ve arz ettikleri bir ekonomik sistem olarak düşünülmektedir. 

Kapitalizmin temel özelliği, kâr etme güdüsüdür. 18. yüzyıl filozofu ve modern ekonominin babası Adam Smith’in dediği gibi: “Akşam yemeğimizi beklediğimiz şey kasap, bira fabrikası veya fırıncının iyiliğinden değil, onların kendi çıkarlarına göre.” Gönüllü bir değişim işleminin her iki tarafının da sonuçtan kendi çıkarları vardır, ancak ikisi de diğerinin ne istediğine değinmeden istediğini elde edemez. Ekonomik refaha yol açabilecek olan bu rasyonel kişisel çıkardır.

Kapitalist bir ekonomide, fabrikalar, madenler ve demiryolları gibi sermaye varlıkları özel mülkiyete sahip olabilir ve kontrol edilebilir, emek paralı ücretler için satın alınır, sermaye kazançları özel sahiplere tahakkuk eder ve fiyatlar sermaye ve emeği rakip kullanımlar arasında paylaştırır.

Kapitalizmin bir biçimi bugün neredeyse tüm ekonomilerin temelini oluştursa da, geçen yüzyılın büyük bir kısmında ekonomik örgütlenmeye yönelik iki ana yaklaşımdan yalnızca biriydi. Diğerinde, sosyalizm, devlet üretim araçlarının sahibidir ve devlete ait işletmeler, kârdan ziyade sosyal faydayı maksimize etmeye çalışır.

Kapitalizmin Temelleri

Kapitalizm şu temeller üzerine kurulur:

• İnsanlara arazi ve evler gibi maddi varlıklara ve hisse senedi ve tahvil gibi maddi olmayan varlıklara sahip olma imkanı veren özel mülkiyet,
• İnsanların sosyopolitik ayrım yapmaksızın, kendi iyiliği peşinde hareket etmesi, çıkarcılık,
• Rekabet , firmaların pazarlara girme ve çıkma özgürlüğü yoluyla sosyal refahı, yani hem üreticilerin hem de tüketicilerin ortak refahını maksimize eder;
• Alıcılar ve satıcılar arasındaki etkileşimler yoluyla merkezi olmayan bir şekilde fiyatları belirleyen bir piyasa mekanizması;
• Tüketim, üretim ve yatırım açısından seçme özgürlüğü – memnun olmayan müşteriler farklı ürünler satın alabilir, yatırımcılar daha kazançlı girişimler izleyebilir, işçiler daha iyi ücret karşılığında işlerini bırakabilir;
• Hükumetin sınırlı rolü, özel vatandaşların haklarını korumak ve piyasaların düzgün işleyişini kolaylaştıran düzenli bir ortam sağlamak.

Bu sütunların işleyiş derecesi, kapitalizmin çeşitli biçimlerini birbirinden ayırır. Serbest piyasalarda, aynı zamanda bırakınız yapsınlar ekonomiler olarak da adlandırılır, piyasalar çok az düzenleme ile veya hiç düzenleme olmadan çalışır. Karma kapitalist ekonomiler bugün hakimdir.

Kapitalizmin Farklı Tonları

Ekonomistler kapitalizmi çeşitli kriterler kullanarak farklı gruplara ayırırlar. Örneğin kapitalizm, üretimin nasıl organize edildiğine bağlı olarak basitçe iki türe ayrılabilir. Liberal piyasa ekonomilerinde, rekabetçi piyasa yaygındır ve üretim sürecinin büyük kısmı, Amerika Birleşik Devletleri ve Birleşik Krallık’ta görülen serbest piyasa kapitalizmine benzer şekilde, ademi merkeziyetçi bir şekilde gerçekleşir. Öte yandan koordineli piyasa ekonomileri, Almanya ve Japonya’da olduğu gibi, sendikalar ve iş birlikleri gibi piyasa dışı kurumlar aracılığıyla özel bilgi alışverişinde bulunur (Hall ve Soskice, 2001).

Daha yakın zamanlarda ekonomistler, girişimciliğin inovasyonu teşvik etmedeki rolüne (iş kurma süreci) ve ekonomik büyümeyi teşvik etmek için yeni fikirlerin devreye sokulduğu kurumsal ortama (Baumol, Litan ve Schramm , 2007).

Devlet güdümlü kapitalizmde, hangi sektörlerin büyüyeceğine hükumet karar verir. Başlangıçta büyümeyi teşvik etme arzusuyla motive edilen bu tür kapitalizmin birkaç tuzağı vardır: aşırı yatırım, yanlış kazananları seçme, yolsuzluğa yatkınlık ve artık uygun olmadığında desteği geri çekmenin zorluğu. Oligarşik kapitalizm, nüfusun çok dar bir bölümünü korumaya ve zenginleştirmeye yöneliktir. Ekonomik büyüme temel bir hedef değildir ve bu çeşitliliğe sahip ülkelerde büyük miktarda eşitsizlik ve yolsuzluk vardır.

Büyük firma kapitalizmi, ölçek ekonomilerinden yararlanır. Bu tip ürünlerin seri üretimi için önemlidir. Girişimci kapitalizm otomobil, telefon ve bilgisayar gibi atılımlar üretir. Bu yenilikler genellikle bireylerin ve yeni firmaların ürünüdür. Bununla birlikte, büyük firmaların yeni ürünleri seri üretmesi ve pazarlaması gerekir, bu nedenle büyük firma ve girişimci kapitalizm karışımı en iyisidir. Bu, Amerika Birleşik Devletleri’ni diğer ülkelerden daha fazla karakterize eden türdür.

Keynesyen Eleştiri

1930’ların Büyük Buhranı sırasında, gelişmiş kapitalist ekonomiler geniş çapta işsizlik yaşadılar. İngiliz iktisatçı John Maynard Keynes , 1936’daki Genel İstihdam, Faiz ve Para Teorisinde, kapitalizmin yatırımdaki yavaşlamalardan kurtulmak için mücadele ettiğini, çünkü kapitalist bir ekonominin sonsuza kadar yüksek işsizlikle ve büyüme olmadan dengede kalabileceğini savundu. Keynesçi ekonomi, bırakınız yapsınlar kapitalist ekonomilerin, toplam talebi teşvik etmek ve 1930’larda görülen türden yüksek işsizlik ve deflasyonla mücadele etmek için devlet müdahalesi olmadan kendi başlarına iyi işleyebilecekleri fikrine meydan okudu. Ekonomiyi durgunluktan çıkarmak için hükümet müdahalesinin (vergileri düşürerek ve hükümet harcamalarını artırarak) gerekli olduğunu varsaydı (Bkz. Keynesyen Ekonomi). Bu eylemler, iş döngüsünün patlama ve çöküşünü hafifletmeyi ve Büyük Buhran’ın ardından kapitalizmin iyileşmesine yardımcı olmayı amaçladı. Keynes hiçbir zaman piyasa temelli ekonomiyi farklı bir ekonomiyle değiştirmeyi amaçlamadı; yalnızca periyodik hükümet müdahalesinin gerekli olduğunu iddia etti.

Genelde kapitalizmin başarısına götüren güçler, onun başarısızlığına da yol açabilir. Serbest piyasalar ancak hükumetler, mülkiyet haklarını garanti altına alan kanunlar gibi onları yöneten kurallar koyduğunda ve malları ve insanları taşımak için yollar ve otoyollar gibi uygun altyapıyla piyasaları desteklediğinde gelişebilir. Bununla birlikte, hükumetler, ekonomik konumlarını kamu yararı pahasına korumak için düzenlemelerin gücünü kullanmaya çalışan organize özel çıkarlardan etkilenebilir – örneğin, başarılarını ortaya çıkaran aynı serbest piyasayı bastırarak.

Bu nedenle Rajan ve Zingales’e (2003) göre, toplum “kapitalizmi kapitalistlerden kurtarmalıdır” – yani, serbest piyasayı onun verimli işleyişini engellemeye çalışan güçlü özel çıkarlardan korumak için uygun adımları atmalıdır. Üretken varlıkların mülkiyetinin yoğunlaşması, rekabeti sağlamak için sınırlandırılmalıdır. Ve rekabet kazananları ve kaybedenleri doğurduğu için kaybedenler tazmin edilmelidir. Serbest ticaret ve yerleşik firmalar üzerindeki güçlü rekabet baskısı da güçlü çıkarları uzak tutacaktır. Halk, serbest piyasaların erdemlerini görmeli ve genel ekonomik refah pahasına güçlü yerleşik kişileri korumak için piyasaya hükumetin müdahalesine karşı çıkmalıdır.

Kapitalizm altında ekonomik büyüme, diğer ekonomik sistemlerin çok ötesine geçmiş olabilir, ancak eşitsizlik, onun en tartışmalı özelliklerinden biri olmaya devam ediyor. Özel sermaye birikiminin dinamikleri kaçınılmaz olarak servetin daha az elde yoğunlaşmasına mı yol açar, yoksa büyüme, rekabet ve teknolojik ilerlemenin dengeleyici güçleri eşitsizliği azaltır mı? Ekonomistler, ekonomik eşitsizliğin itici gücünü bulmak için çeşitli yaklaşımlar geliştirdiler. En son çalışma, önemli ekonomik ve sosyal kalıpları ortaya çıkarmak için 18. yüzyıla kadar uzanan benzersiz bir veri koleksiyonunu analiz ediyor (Piketty, 2014).

Çağdaş piyasa ekonomilerinde, yatırımın geri dönüş oranının genellikle genel büyümeyi geride bıraktığını tespit ediyor. Bileşikle, eğer bu tutarsızlık devam ederse, sermaye sahiplerinin sahip olduğu servet, diğer kazanç türlerinden (örneğin ücretler) çok daha hızlı artacak ve sonunda onları geniş bir farkla geride bırakacaktır. Bu çalışmanın hayranları kadar eleştirmenleri olmasına rağmen, kapitalizmde servet dağılımı tartışmasına katkıda bulundu ve pek çok kişi için Smith’in “görünmez elinin” toplumun yararına çalışmaya devam ediyor olmasını sağlamak için hükumet politikaları ve genel halk tarafından kapitalist bir ekonominin doğru yönde yönlendirilmesi gerektiği inancını pekiştirdi. 

Sarwat Jahan , IMF’nin Strateji, Politika ve İnceleme Departmanında Ekonomisttir ve Ahmed Saber Mahmud , Johns Hopkins Üniversitesi Uygulamalı Ekonomi Programında Yardımcı Direktördür.

Kaynakça

• Baumol, William J., Robert E. Litan, and Carl J. Schramm, 2007, Good Capitalism, Bad Capitalism, and the Economics of Growth and Prosperity (New Haven, Connecticut: Yale University Press).
• Hall, Peter A., and David Soskice, eds., 2001, Varieties of Capitalism: The Institutional Foundations of Comparative Advantage (New York: Oxford University Press).
• Piketty, Thomas, 2014, Capital in the Twenty-First Century (Cambridge, Massachusetts: Belknap Press).
• Rajan, Raghuram, and Luigi Zingales, 2003, Saving Capitalism from the Capitalists: Unleashing the Power of Financial Markets to Create Wealth and Spread Opportunity (New York: Crown Publishing Group).

Çevrilen Kaynak: https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2015/06/pdf/basics.pdf