10 Madde: Cengiz İmparatorluğu’nda Dünyanın İlk Gelişmiş Milli Posta Teşkilatı

Çeşitli posta sistemlerinin Milattan önceki dönemlerden itibaren var olduğu bilinmektedir. 13. yüzyılda Cengiz Han’ın oğlu ve halefi Ögeday Han zamanında tüm Çin’i kapsayan dünyanın ilk gelişmiş posta teşkilatı kurulmuştur. 

Türkiye Türkçesine “Ögedey Kaan Devrinde Türkistan ve Maveraünnehir (1229-1241)” olarak çevrilen bir eserin de sahibi olan Ganizhamal Kushenova’nın Ahmet Yesevi Üniversitesi Tercüme Merkezi tarafından çevrilen “Cengiz Han’ın İki Valisi, Mahmut Yalavaç ve Yeh-Lu Ch’u-Ts’ai: Devlet İdare Anlayışları ve Uygulamaları” başlıklı makalesinde yer alan “Posta Teşkilatı” bölümünden alıntılar derledik. İyi okumalar.


1- Mesafelerin Uzaması ve Posta Teşkilatının Önemi

Moğol devletinde mesafelerin son derece uzaması, posta teşkilatının ehemmiyetini bir kat daha arttırmıştır. Çünkü devlet topraklarında herhangi bir haberi ulaştırmada hep gecikmeler olmuştur. O zamana kadar habercilerin, devlet işleriyle gidenlerin gereksinimleri yol üzerindeki ahaliden temin edilmiştir. Genellikle Yam teşkilatının haberleşme için kurulduğu söylenmişse de bu yolla gelirlerin de merkeze ulaşıldığını tahmin edebiliriz. Bu yüzden Yeh-lu Ch’u-ts’ai’ın baş vezirliği sırasında Kağanlık hazinesinin doldurulmasını sağlayan önemli reformların biri de posta teşkilatının yeniden kurulması idi.

Cengiz Imparatorlugu Haritasi

2- Posta Durakları (Yam Şebekesi) Kurma Kararı

1235 yılında toplanan Kurultay’da Moğolistan’ın kuzeyinden devletin diğer bölgelerine giden posta durakları yani yam şebekesi kurulmasına karar verildi. Yamları kurmaya Kaan’dan bitikçi Kuriday, Çağatay’dan İmkolçin, Tayçutay, Batu’dan Suku-Mulçitay, Tuliy’dan Sorkaktani-beki’nin emriyle İlcay gönderilmiştir (Reşidüddin 1960: 36).

3- Yam Dairesinin Görevleri: Posta, Haber Alma ve İletme, Denetim

Posta hizmetlerini denetleyen Yam dairesi, devletteki idareyi iyi organize (Vernadskiy 1997: 133) etmek, işlerin gecikmesini önlemek, uzak ülkeler hakkında bilgi toplamak ve devlet işleri ile halka gitmekte olan şahısların halka baskısını gidermek için kurulmuştu. Robert Marshall’a göre “Karakurum, Asya’nın merkezi bir kent olmuştu. Bunun böyle olması için imparatorluğun tüm uçlarını merkeze bağlayan bir iletişim sistemi olan Yam sistemi kurulması gerekirdi” (Marshall 1996: 45-46).

4- Her Gün 500 At Arabasıyla Karakurum’a Yiyecek Taşınması

Karakurum’un bütün ihtiyaçlarını Çin karşılardı (Barthold 1963: 537). Karakurum’dan Çin’e kadar birbirinden 5 fersah uzaklıkta 37 yam, her yamda ise 1000 kişilik asker birliği nakledilmiştir. Her gün Karakurum’a 500 at arabasıyla yiyecekler getirilmiştir. V.Barthold posta konusunda: “Asya yerleşik devletlerine göre göçebelerin posta iletişim kurulu bambaşka örgütlendi ve posta sadece elçiler ve habercileri taşımaya tahsis edildi” diye bahsetmiştir (Barthold 1963: 536).

5- Yam İçin Yapılan Bazı Düzenlemeler

Yam için tüm ihtiyaçlar ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. Tüm bunlar, her iki tümen bir yama ikmal yapacak biçimde, tümenler arasında paylaştırılmıştır (Chaliand 2001: 137-138). Her bir binlikten bir adam, bir at alınmıştır ve bunlar her zaman değiştirilmiştir. Yamlarda at ve koyun, seyahatçilerin içeceklerini (kımız) ve yiyeceklerini (et) temin etmek için beslenmiştir. Menzilden geçen görevlilerin atlılarına yiyecek, kendilerine yatacak yer ve yeni atlar temin edilmiştir.

6- Habercilere Resmî Payza Belgesi

Habercilere, kimin emriyle yolculuk yaptıklarını belirten kimlik belgesi payza verildi. Önemli payza taşıyanlar, küçük payzalılara göre daha çok at kullanabilirdi. Yabancı elçilerin de at kullanma hakkı vardı (Vernadskiy 1997: 133). Tüccarların yam hizmetlerinden bedava yararlanmaları Mönke Han zamanından itibaren yasaklanmıştır. Mahalli yönetimler ise yolcuların (payza taşıyanların) gerek duydukları anda yardımda bulunmalıydı.

7- Kervan Yollarının Geliştirilmesi

Yamlar her yıl teftiş edilmiştir. Posta sisteminde düzenli disiplin sağlanması için her tarafta tümenlerden istasyonları denetlemeye yamçı (yamcı) ve atlı postacılar (ulakçılar) nakledilmiştir. Basit bir postaya bayat (veya tıyan- nayat), başkente mahsus postaya da narıt veya barın denilmiştir (Barthold 1963: 537). Ayrıca posta dışında devlette iletişimi kolaylaştırmak için kuyuların kazılması işi ele alınmıştır.

8- Su Kuyuları

Kervan yollarının daha gelişmiş bir nitelik kazanması için su ihtiyacının karşılanması büyük önem taşımaktadır. Ögedey, önemli yollarda kuyu açmakla görevli iki yüksek memur atamıştır. Moğol-Çin yıllığı Ögedey’in Müslüman ve Çin tarihçilerinin bahsetmediği bir faaliyetini daha zikretmiştir: O, halkı göçebelik yapmaları için otlaklara götürmeyi kararlaştırmış, bu işe Çinay ve Uyurtay’ı görevlendirmişti. Onların stepleri gözden geçirerek yerleşmeye uygun yer bulmaları ve kuyu kazdırmaları gerekirdi. Bazen halkın eskiden gelişmiş tarımsal bölgelere de götürüldükleri söylenmektedir (Barthold 1963: 538). 

9- Başarılı ve Başarısız Tarafları

Ögedey zamanında maliye ve ulaşım işlerinin Çağatay Hanlığında nasıl yürütüldüğüne dair bilgiler yok denecek kadar az olsa da bu işlemler bütün İmparatorluk topraklarında aynı vaziyette gelişmiştir. Posta teşkilatı, her ne kadar düzenli, önceden iyi planlanmış olsa da Ögedey Kaan zamanında başarılı sonuca ulaşamamıştı. Posta teşkilatı sadece iletişimi kolaylaştırmak amacıyla değil devlet görevlilerinin halka baskısını önlemek için de kurulmuştu. Ancak posta iletişiminden sadece Moğol komutanları, noyanları değil tüccarlar da (kendi işleri ile yolculuk yapan) yararlanmıştır. 

10- Konar-Göçer ve Yerli Halk Çoğunlukla Zarar Gördü

Sonuçta bu sistem, halka faydasından daha çok zarar vermiştir. Posta teşkilatının örgütlenmesi hakkındaki kurallar verilecek at sayısına dair belli bir hüküm içermemekteydi. Bununla birlikte gönderilenler (haberci, elçi v.b.) çok yüksek taleplerde bulunmuşlardır. En çaresiz duruma düştüklerinde göçebe ve yerleşik ahaliye varmak maddesini çoğu menfaatine kullanmış ve istediği anda ahaliyi rahatsız etmiştir. Bunları önlemek için çıkartılmış yasa, buyruk ve emirlere de uyulmamıştır. Posta teşkilatının ancak Mönke Han zamanında iyi bir sonuca ulaşılabildiği görülmektedir.

Kaynak:

  • Yazar: Ganizhamal Kushenova, Bilig – Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Yaz / 2007, sayı 42: 229-242.

Cengiz Han esi Borte ile birlikte otururken. Cengiz Han tarihini anlatan 15. yuzyilda yapilmis bir Iran minyaturu.
Cengiz Han, eşi Börte ile birlikte otururken. [Cengiz Han İmparatorluğu tarihini anlatan 15. yüzyılda yapılmış bir İran minyatürü.]

2 Yorum

  1. Moğolistan’ın başkenti Ulanbatur’daki Cengiz Han’ı anma töreninden görüntüler izlerken bu yazıda buldum kendimi. Muhteşem biri.

  2. Yamşik, yam teşkilatından geliyor. Türkçe bir sözcük. Çengiz Han döneminde tüm Avrasya’da yayıldı. Baştan beri posta teşkilatı / postacı anlamına geliyor.

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Diğer İçerikler:

Başa dön tuşu